'Ze heeft inmiddels zoveel kritiek op zichzelf, dat ze bijna niet weet waar ze moet beginnen'

Ze is altijd moe en heeft inmiddels alles al geprobeerd om daar vanaf te komen: revalidatie, mindfulness, yoga, energielijstjes... Ook de ‘boom-bust-cyclus’ waar ik het met haar in een eerder gesprek over heb gehad, gaf wel inzicht maar geen oplossing. Ze klaagt er even lekker op los en kijkt me daarna met vragende Bambi-ogen aan, peilend of ik nog een nieuwe oplossing heb.

'Wat zit je nou het meest dwars, behalve de vermoeidheid?', vraag ik haar. Het is even stil en dan kijkt ze boos naar me op. 'Dit is toch niet wie ik ben! Ik voel me zo schuldig! Ik moest stoppen met mijn werk omdat ik altijd moe ben en nu heb ik daardoor een uitkering en zelfs een gehandicaptenkaart. Hoe dan? Ik voel me schuldig als ik niet eens de puf heb om me leuk aan te kleden, op te maken of domweg hakken te dragen als ik een jurkje aandoe. Zo schiet ik toch tekort als vrouw? Dat vindt mijn man niet echt leuk, hoor!'

'Het klinkt als een soort oplopende lening. Alsof je in het rood staat bij je omgeving', zeg ik als samenvatting op haar uitgebreide opsomming. Ze knikt instemmend. Het lukt haar maar niet om die ‘schuld’ - zonder schuldgevoel - af te lossen.

'Soms moet ik een gemaakte afspraak weer afzeggen omdat ik ineens overvallen word door die stomme vermoeidheid. Dan baal ik zó dat anderen altijd maar weer rekening moeten houden met mij. Ik haat het thuis te moeten blijven terwijl ik weg zou willen gaan of dat de wasmand uitpuilt of dat ik vergeet iemand te bellen. Soms ben ik een hele dag bezig met de voorbereidingen voor het eten, om uiteindelijk, aan het eind van de dag, alsnog mijn man te moeten vragen of hij eten wil koken terwijl hij er een lange werkdag op heeft zitten!'

Ik vraag Lenie welke gevoelens er nog meer zijn, naast schuldgevoel. 'Het is vooral onmacht, denk ik', zegt ze. Terwijl ze het zegt, zie ik de energie gewoon uit haar stromen. 'En misschien ook wel angst dat ik er niet meer bij hoor; dat ik niet meer meedoe.'

Het is een raar fenomeen, maar schuldgevoel heeft natuurlijk wel een functie in je systeem. Het zorgt ervoor dat je sociaal gedrag vertoont, zodat je geaccepteerd wordt door je omgeving. Het is een oeroud systeem, wat evolutionair betekent dat je meer kans hebt om te overleven. Samen red je het als soort namelijk beter. Doe je iets wat niet acceptabel is, dan lig je eruit. Je kunt er niets aan doen dat je ziek geworden bent en hebt er zelf niet voor gekozen, maar veel patiënten herkennen deze gevoelens wel. Je weet dat je schuldgevoel onterecht is; je hebt niets fout gedaan. En toch, als het de kop opsteekt, werkt dat door op je gemoedstoestand en heeft het allerlei negatieve gevolgen.

Samen met Lenie volgen we de oefening met de 5 G’s: gebeurtenis, gedachten, gevoel, gedrag en gevolg. Haar gevoelens zijn duidelijk: schuld, onmacht en angst. Deze gevoelens staan in verbinding met een heleboel gebeurtenissen door de hele dag heen. Wanneer ze op de tegel van gedachten staat, komen de tranen. Ze heeft inmiddels zoveel kritiek op zichzelf, dat ze bijna niet weet waar ze moet beginnen. De ene na de andere gedachte volgt elkaar op. Ze vindt zichzelf niet meer mooi en vindt dat ze niet moet zeuren, want het is toch klaar. Ze noemt zichzelf lui, een profiteur, een buitenstaander.

Samen onderzoeken we haar gedachten en gevoelens. Schuldgevoel is niet nutteloos, maar de zelfkritiek die daarop volgt wél. En er is een verschil tussen schuldgevoel en schuldbesef. Bij schuldbesef gaat het om reële (echte) schuld, waarbij je je daadwerkelijk ergens schuldig aan hebt gemaakt. Bij schuldgevoel heb je te maken met niet-reële schuld. Het ontstaat doordat je jezelf iets hebt opgelegd dat je niet waar kunt maken. Het wordt gevoed door normen en waarden van jezelf of van anderen. Dit schuldgevoel voelt meer als falen. Je kijkt steeds naar je ideaalplaatje en legt de lat daarbij extreem hoog.

'En nu?', vraagt Lenie. Ik vraag haar of ze zeker weet dat haar schuldgevoel terecht is en haar antwoord is volmondig nee. 'Wie zou je zijn als je je schuldgevoel niet meer serieus neemt?' Dan moet ze lachen. 'Jemig, dan ben ik gewoon dertig kilo lichter. Dat voelt eigenlijk best lekker. Is het echt zo makkelijk?'

We maken een nieuwe afspraak. Met kleine stapjes komt ze er wel. De eerste is vandaag gezet.