'Persoonlijkheidsstoornissen worden vaak als scheldwoord gebruikt'

Je kunt het internet niet openen of er komt weer een kop voorbij als 'Mijn man is een narcist' of 'Mijn schoondochter heeft borderline'. Hoe cliché kan het zijn, hè. De man = narcist en de vrouw = borderline. Maar wat weten we er nu écht vanaf?

Persoonlijkheidsstoornissen... Ik heb een mening over het woord en met name over het deel 'stoornissen'. Alsof ik iemand uitscheld. En toch, als mijn ketel bijvoorbeeld uitvalt, staat er op het display: 'stoornis'. Je zou dus kunnen zeggen dat iets niet goed werkt. Afijn, u en ik zullen het er voorlopig mee moeten doen.  

Je persoonlijkheid, je karakter en je temperament maken je tot wie je bent. Een deel krijg je van je ouders mee en is genetisch bepaald, en een ander deel ontwikkelt zich door gebeurtenissen en ervaringen. Met wie je omgaat, wat je meemaakt en hoe je veerkracht is, bepaalt mede hoe je rijping verloopt. Als alles normaal verloopt, levert dit relatief weinig problemen op en leren we omgaan met de grillen en grollen van het leven. We passen ons aan, bewegen mee en hebben een mate van flexibiliteit. Stel dat de vroege ontwikkeling anders verloopt - door trauma, geweld, verwaarlozing, misbruik of andere grote problemen - dan kan het zo zijn dat het flexibel omgaan met de grillen en grollen van het leven je niet lukt. Je ontwikkelt starre en strakke patronen die onder bepaalde omstandigheden sterk naar boven komen. Zie het als overlevingsstrategieën; hardnekkige copingmechanismen.  

Je begrijpt vast dat ik hier niet spreek over de bedroefde kleuter die geen pony krijgt, maar over serieuze gebeurtenissen die je als mens, laat staan als kind, echt niet wilt meemaken. Degene die dit overkomt, heeft hier geen grip op. Het overvalt ze en vaak heeft de persoon het niet in de gaten of weet hij of zij niet hoe dit te veranderen. Wanneer deze patronen echter last en leed gaan geven en je kunt er niet meer door functioneren, bijvoorbeeld op je werk of in je relatie(s), dan zou het kunnen dat je een stoornis hebt in je persoonlijkheid: een PHS.  

De ontwikkelingen rondom dit onderwerp staan natuurlijk niet stil en het kan best zijn dat de psychiatrie een keer een andere indeling gaat aannemen of andere benamingen gaat hanteren. Maar voor nu worden in de psychiatrie en volgens de DSM (en dan zeg ik er iets bij natuurlijk, want niet iedereen kan zich vinden in deze wijze van classificatie) grofweg 3 groepen onderscheiden, met daarin onderverdeeld de 10 varianten.  

De drie groepen, ook wel cluster A, B, en C genoemd, hebben ieder zo hun eigen 'emotionele inhoud'. Cluster A heeft als kenmerk 'bizar en vreemd', waar we stoornissen in het denken zien. In cluster B zien we het kenmerk 'strijd', en hier zien we problemen met het op orde houden van de emotionele huishouding. In cluster C zien we vaak 'spanning en vrees' en zien we problemen met angst en dwang. Als ezelsbruggetje gebruik ik smileys en spreek ik over: The mad.  The bad.  The sad.

Een PHS ontwikkelt zich vaak in je vroege jeugd of jonge leven. Het kan ook zijn dat het een hele tijd goed gaat en ineens weer opvlamt, of wanneer je ouder wordt juist uitdooft. En wist je dat er nog een grote groep ouderen is die er op late leeftijd achter komt dat ze een PHS heeft? In vroegere tijden werd hier minder aandacht aan gegeven, waardoor die mensen niet wisten wat ze hadden. Ter illustratie: 1 op de 4 verpleeghuisbewoners heeft een PHS of de trekken ervan. Dat is dus best veel en de kans is reëel dat je hier als zorgverlener mee te maken hebt.   

Goed, en dan nu naar de praktijk... Annemiek krijgt op haar 64ste te horen dat ze borderline heeft. Eén van de meest besproken en onderzochte persoonlijkheidsstoornissen in het geheel. Annemiek heeft het als kind niet makkelijk gehad. Haar moeder was veel ziek en daarom moest ze regelmatig langere periodes bij haar oom en tante gaan logeren. Annemiek mocht haar mama dan niet zien en ze voelde zich als kind eenzaam. Totdat haar oom haar kwam troosten met handelingen die eigenlijk voor volwassenen bedoeld waren. Annemiek wist niet beter dan dat dit erbij hoorde. Intiem met een oom en een vervreemde relatie met haar moeder. Op school werd ze ook nog eens gepest. Annemiek vond zichzelf niets waard en was erg onzeker.

Relaties verliepen stroef. Als iemand te dichtbij kwam, werd Annemiek bang en sloot ze zich af. Maar ze had ook mensen nodig. Er volgde een spel van trek aan en stoot af, waar haar omgeving op den duur op afhaakte. Dat had tot gevolg dat ze weer alleen was, net als vroeger. Annemiek raakte depressief van dit gedoe en kreeg woedeaanvallen. Als ze die aanvallen had, sloeg ze heel hard met haar vuisten op de muren. Ze voelde liever de fysieke pijn dan de geestelijke pijn. Als Annemiek de dag erna met blauwe polsen rondliep, kon ze niet rekenen op begrip uit haar omgeving. Sterker nog: men vond haar een aandachtstrekker en ging met een boog om haar heen. En dit, beste mensen, is de tragedie van PHS: gevangen raken in starre patronen zonder een uitgang te zien.  

Tijdens haar huwelijk met Adrie werd het wat rustiger. Adrie was een nuchter persoon en hield de boel in een soort evenwicht. Toen Adrie onverwacht kwam te overlijden, ging het mis met Annemiek. Ze meldde zich bij de huisarts met een nieuwe depressie en die verwees haar door naar de ggz. Maar al snel bleek er meer achter te zitten, en testen en onderzoek brachten borderline aan het licht. De emotionele regulatie van Annemiek raakt snel van slag en zij kan dit niet onder controle houden. Die emoties kunnen per uur wisselen, waardoor Annemiek haar starre manier van omgang dan weer inzette.  

Je moet het zien als een flipperkast in het café. Annemiek is de kogel die met de grote trekveer het spel ingeschoten wordt. De kogel stuitert tussen de bumpers, die we even de 'emoties' noemen. Annemiek wil als kogel ontsnappen en rolt naar de uitgang, maar de flippertjes (de wereld om haar heen) slaan haar terug het veld in. Dit drukke en heftige spel staat als metafoor voor het leven van Annemiek.  

Ondanks dat ze er op haar 64ste pas achter is gekomen waarom alles zo zwaar voor haar is geweest, zijn er zeker behandelopties. De depressie werd met medicatie aangepakt en om haar emoties en reacties te leren kennen en herkennen, volgde ze een VERS-training (vaardigheid emotieregulatiestoornis). Ook leert Annemiek om een zinvolle daginvulling te hebben en zich waardevol te voelen. Want waardevol zijn is erg belangrijk. Annemiek heeft dit nooit geleerd. Ze was een gebruikersobject, een speeltje voor haar oom. Opgegroeid in een onveilige, instabiele situatie. Kun je het haar kwalijk nemen?

Persoonlijkheidsstoornissen worden vaak als scheldwoord gebruikt. Ik heb vandaag 1 van de 10 stoornissen wat meer uitgelicht, maar dit is behoorlijk complexe materie. Denk goed na voordat je het woord als 'verschelding' in de mond neemt, want je zou die kogel in de flipperkast maar zijn, zeg.