'Opgroeien in een disfunctioneel gezin waar verslaving of psychische stoornis aanwezig is, is heel destructief'

Zoals inmiddels bekend is, zal ik me in de komende blogs richten op de doelgroep Kinderen van Ouders met Psychische Problemen en Kinderen van Ouders met Verslaving, ook wel bekend als de KOPP-en-KOV-doelgroep. Dit besluit volgt op mijn lezing van het artikel met de titel "Kwart van de kinderen groeit op met ouder met stoornis of verslaving".

Hierbij gaat het om de geregistreerde gevallen, dus het aantal ligt naar alle waarschijnlijkheid hoger. Daarom vind ik het belangrijk om aandacht te besteden aan de KOPP/KOV-doelgroep. Er zijn natuurlijk verschillende gradaties en verslavingsvormen (evenals verschillende gradaties qua psychische problemen), waardoor het voor de buren en leraren wellicht helemaal niet zo duidelijk is dat er sprake is van een vorm van verslaving óf psychische stoornis. Tegelijkertijd kunnen de gevolgen voor de inmiddels volwassen KOPP/KOV heel levendig zijn in het hier-en-nu.

Ik bespreek vandaag de derde karaktertrek, zoals die is opgenomen in het Twaalf Stappen Programma en waarmee KOPP/KOV volwassenen kunnen worstelen in hun weg naar heling. Daarbij wil ik nogmaals benadrukken dat wanneer je met de bril van de volwassene naar een mogelijke karaktertrek kijkt, je het kunt begrijpen en bevatten... Echter, de blauwdruk wordt gelegd als kind, en op dat moment zijn de hersenen nog niet voldoende ontwikkeld om een scheiding te kunnen maken tussen jou en de ander (ouders).

Het derde karaktertrek luidt als volgt: "We zijn bang voor boze mensen en iedere vorm van persoonlijke kritiek”.

Opgroeien in een disfunctioneel gezin waar verslaving of psychische stoornis aanwezig is, is heel destructief. Vaak heerst er een hoge mate van vijandigheid in deze families, gericht tegen de wereld, tegen de mensen om zich heen, maar ook onderhuids, onuitgesproken en tóch voelbaar. Doordat we op jonge leeftijd al worden blootgesteld aan kritiek en uitingen van boosheid, zijn we gevoelig geworden voor woede-uitbarstingen, oordelen en kritiek van anderen. We zijn hyperalert geworden voor reacties van anderen. In de nabijheid van anderen voelen we ons niet vanzelfsprekend veilig, wat veel doet met de stress (cortisol), angst (adrenaline) en pijn (melatonine) die nodig zijn om onszelf te verdoven. Zo hoeven we niet te voelen wanneer we de volle laag krijgen, want als je klein bent, kun je je niet adequaat verweren. Het is ook heel dubbel: de veilige haven opzoeken, daar waar boosheid en kwetsende woorden jouw kant opkomen. Dit kan verwarrend zijn voor een kind of puber.

Wat er gebeurt, zoals zo vaak het geval is: twee uitersten. Hetzij de boosheid en kritiek vermijden, door zoveel mogelijk de thuissituatie te negeren en je terug te trekken op je eigen kamertje, in isolement te gaan. Jouw eigen 'veilige' plek creëren of juist veel bij vriendjes spelen, zodat je niet geconfronteerd wordt met hoe het er thuis aan toe gaat. Je ziet dat pubers het gezin letterlijk ontvluchten door vooral veel weg te zijn; liever op straat hangen dan thuis te zijn. Thuis biedt niet de veiligheid en geborgenheid die het zou moeten bieden.

Hetzij meedoen door net zo bokkig, bozig, protesterend en veroordelend te worden als wat je om je heen hebt geleerd. Net zo meedoen en net zulk destructief gedrag vertonen door harde woorden te gebruiken, de ander pijn te doen in woede of met de scherpe tong van kritiek. Het wordt bijna een verslaving: een kick van adrenaline voelen door een uitspatting, zodat het voelt alsof je alles onder controle hebt. Op deze manier onderdruk je de pijnlijke gevoelens en herinneringen - hetgeen je is overkomen als kind, toen je je niet kon verdedigen - door de ander te pijnigen.

In herstel leren we dat vijandigheid en alles wat erbij hoort, dient als een verdedigingsmechanisme. In herstel leren we dat boosheid een reactie is om pijn uit te drukken, angst, verdriet, onvrede en dat deze manier van uiten niet per se iets met ons te maken heeft. Als kind is ons brein zo geprogrammeerd dat we geen scheiding maken tussen de ander en onszelf: dus 'het zal wel aan ons liggen als papa/mama boos is'. Deze overtuiging zit heel diep in ons, van kleins af aan, en als volwassenen leren we ernaar te kijken mét een scheidingslijn. We leren over onze boosheid en andere gevoelens en laten de boosheid van de ander bij de ander. We hoeven daar helemaal niets mee te doen, we zijn er niet verantwoordelijk voor en we hoeven ons niet langer bedreigd te voelen. We hebben nog een weg te gaan in vertrouwen, het leren begrenzen, emoties reguleren, bespreekbaar maken van wat zich in de binnenwereld afspeelt en kwetsbaar durven zijn. Kortom, de shift maken van vijandigheid naar mildheid, naar zachtheid.

Ik sluit af met een voorbeeld uit de praktijk: “In mijn gezin van herkomst heb ik geleerd dat ik me beter niet kon uiten. Ik heb ervaren dat als ik mijn gevoel uitsprak, dan werd ik bestempeld als ‘overgevoelig’, ‘lange tenen hebben’, ‘je kunt niets hebben’. Omdat ik me niet veilig voelde om me te uiten, hield ik alles voor me wat mij bezighield. Ik ging uit verbinding. Hierdoor kwam de volgende lading aan kritiek: 'je bent een mummie’, ‘je overlegt nooit iets, deelt alleen dingen mee’, ‘je was vroeger zo spontaan!’. De stress om de gemoederen gedeisd te houden leidde ertoe dat ik een andere manier vond om in contact te blijven, om boosheid en kritiek uit de weg te gaan. Ik besloot over anderen te spreken: dan was de stilte doorbroken en werd er niemand geïrriteerd, tegelijkertijd voelde het veilig om over een derde te spreken. Het liefst iemand die mijn ouders niet zouden ontmoeten, dan lag de focus niet op mij en mijn mankementen, maar op de ander die beoordeeld en bekritiseerd werd. Maar die persoon ben ik helemaal niet… die over anderen spreekt als ze er niet bij zijn met een negatieve inslag, die te pas en te onpas oordeelt. Dit staat ver van mij vandaan en is het residu van opgroeien in een disfunctioneel gezin waar geen ‘echt’ contact is en waar je niet mag zijn zoals je bent.”