'Nu ben je volwassen en wil je zelf macht en controle uitoefenen door de ander een schuldgevoel te geven'

In de zomer van 2023 verscheen op de NOS een bijdrage met de titel “Kwart van de kinderen groeit op met ouder met stoornis of verslaving”. Een kwart?!?! Waarbij het gaat om de geregistreerde gevallen, dus het aantal ligt naar alle waarschijnlijkheid hoger. Dit is schrikbarend! Een verslaafd persoon roept algauw het beeld op van een volwassene die laveloos op de bank zijn/haar roes ligt uit te slapen, maar er zijn natuurlijk verschillende gradaties en verschillende verslavingen (eveneens psychische problemen), waardoor het wellicht voor de buren en leraren helemaal niet zo duidelijk is dat er een vorm van verslaving óf psychische stoornis speelt. 

Ik richt mijn blogs al een tijd aan de mogelijke gevolgen voor KOPP en KOV (Kinderen van Ouders met Psychisch Problemen en Kinderen van Ouders met Verslaving) en hoe deze zich manifesteren in het volwassen leven. Ik wil dan ook inzoomen op de kenmerken die verzameld zijn in het Twaalf Stappen Programma en waar KOPP/KOV volwassenen mee worstelen in hun weg naar heling.

Kenmerk zeven van het programma luidt: “We voelen ons schuldig als we voor onszelf opkomen in plaats van toe te geven aan de ander”.

Opgroeien in een huishouden waar verslaving en/of een psychische aandoening aan de orde van de dag is, is vanzelfsprekend een disfunctioneel systeem. Er is sprake van normalisering van de verslaving en/of van de psychische gesteldheid van één of beide ouders. Wat gebeurt er eigenlijk in zo een gezin? Onder de problematiek is vaak schaamte te vinden, dus dan noemen we het beestje niet bij de naam en dan is het er niet. Als we niemand ergens op wijzen, dan bestaat het als het ware niet. Je kunt wel spreken van een systeem dat de disfunctie in stand houdt door te eisen dat er niet gesproken wordt over hetgeen daadwerkelijk plaatsvindt. Dat er geen ruimte was om te signaleren wat er aan de hand was.

Als kind opgroeien in een gezin waar alles onder het tapijt wordt geschoven wat enigszins pijnlijk of ‘awkward’ kan zijn, leert een kind om vooral niet te benoemen wat je opmerkt, om niet de vragen te stellen waar je nieuwsgierig naar bent met je fantasierijke kinderbrein. Je leert om niet tegen het ontkennende systeem in te gaan. Hiermee leer je ‘niet zo moeilijk te doen’, je leert jouw gevoel niet uit te spreken, ‘wat het met je doet als…’ is niet aan de orde. Je raakt verdoofd.

Er wordt ook weleens naar de ‘buried self’ verwezen, omdat het submissief gedrag ervoor zorgt dat je dagelijks je ‘zijn’ een stukje begraaft onder de spelregels van het gezin. Aanwezig zijn in een gezin waar je geen kind kunt zijn of mag zijn, waar geen plek is voor emoties, waar je als kind geen expressie mag geven aan jouw binnenwereld is destructief. Dit proces gaat natuurlijk onbewust en zonder woorden. Je begraaft jezelf of delen van jezelf dagelijks tot het moment dat het een gewoonte is. Een gewoonte om onzichtbaar te zijn en je te richten op de ander; de lichaamstaal te lezen, de subtiele veranderingen in intonatie of gezichtsuitdrukking. We leren te scannen wat er gaande is en wat de ander nodig heeft. We dwalen af tot het moment komt: en waar ben ik in dit verhaal? Wat betekent voor jezelf kiezen en voor jezelf opkomen? Als volwassene voel je je schuldig als je me-time neemt, terwijl jouw partner graag wat leuks had willen doen, voel je je schuldig als je niet doet wat er van je verwacht wordt of als je niet doet wat je altijd hebt gedaan omwille de ander, voel je je schuldig als iets anders zegt dan wat de ander wilt horen.

Soms slaat de balans door naar gedrag dat verre van wenselijk is, maar toch wel gebeurd. Doordat je jezelf zo hebt ingehouden - jarenlang - en zoveel kindertijd ‘tekort bent gekomen’ in het gezin van herkomst, zoveel schuld hebt gevoeld dat je nu, als volwassene, juist de ander schuldig wilt laten voelen. Je zet een ander in de positie waar jij vroeger continu in zat; je wilt dat de ander zich schuldig voelt, want dat geeft je een vals gevoel van macht en controle. Je hebt je vroeger zo gevoeld dat je ouders het waren die macht en controle hadden, het systeem dat jullie in het gezin van herkomst staande hield. Nu ben je volwassen en wil je zelf macht en controle uitoefenen door de ander een schuldgevoel te geven. De ene persoon zal zich afkeren van je bij zulk gedrag en een ander, die toxisch gedrag niet herkent, kan zich juist aangetrokken voelen tot zulke manipulaties. Maar hoe dan ook ben je ergens de vaardigheid verloren om authentiek en humaan expressie te geven aan de begraven pijn en gevoelens. Die pijn regeert op het moment dat je de ander schuldig wilt laten voelen.

Wanneer we leren over heling en gaandeweg dat we het recht hebben ons uit te spreken, leren we ook onze gevoelens onder woorden te brengen zoals bij de Twaalf Stappen Programma’s: op een manier die veilig is, waarin je kunt spreken zonder onderbrekingen, zonder dat de ander aanhaakt op jouw verhaal of jouw beleving bekritiseerd of veroordeeld. De anderen luisteren en zijn je dankbaar voor hetgeen je deelt, voor de kwetsbaarheid en voor het geven van woorden aan een gevoel dat hen welbekend is. Het zorgt voor verbondenheid en broederschap dat je elkaars wereld begrijpt, ook al heb je niet exact hetzelfde meegemaakt. Je leert van elkaars situaties en van elkaars pijnpunten en je deelt elkaars successen. Je leert trots te voelen voor de ander als die voor zichzelf opkomt en als die zich uitspreekt in een situatie dat moed vergt. Je inspireert elkaar, je ondersteunt elkaar en leert elkaar aan te moedigen om assertief te zijn. We leren onze stem weer te vinden, we leren ons gevoel toe te laten, ernaar te luisteren en ernaar te handelen. We leren dat we ons niet schuldig hoeven te voelen als we voor onszelf opkomen. De verbinding met de begraven delen wordt weer hersteld.

Ik sluit af met een voorbeeld van een cliënt:

"Ik ben opgegroeid met een depressieve ouder. Ik voelde me schuldig als ik naar de manege ging en mijn moeder alleen liet. We hadden het er nooit over dat ze leeg voor zich uit staarde, dat haar glimlach niet echt was, dat haar ‘hmm-hmm’ me het gevoel gaf dat ze niets had gehoord van mijn verhaal. In mijn studententijd haalde ik het niet in mijn hoofd om op kamers te gaan, want dat zou haar teleurstellen. Ik vond het lastig om te vertellen over blije gebeurtenissen, wat ik meemaakte buitenshuis, want ik voelde me schuldig dat ik lol had, terwijl mijn moeder alleen thuis zat. Ik keek om mij heen, mijn vriendinnen, mijn leeftijdgenoten; ik vergeleek onze werelden en de band die zij met hun moeder hadden, wat zij ondernamen met elkaar en de ontspannenheid die ik in hun omgang hoorde. Daar verlangde ik ook naar. Er kwam een moment dat ik me durfde uit te spreken over de moeder-dochterrelatie die ik wenste. Al snel volgden vele ruzies: ontkenning van mijn beleving, afwimpelen van mijn intenties en de verwijten sloegen mij om de oren. Benamingen als 'egoïst' en ‘ondankbaar mens’ waren aan de orde van de dag.

Naast schuld ontstond ook verwarring.

Achteraf besef ik hoe verward ik was: linksom of rechtsom lag een schuldgevoel altijd op de loer. Ging ik niet langs, voelde ik me schuldig. Maar na een ruzie reed ik weer met een schuldgevoel naar huis. Als ik iets aangaf, werd het verkeerd ontvangen en voelde ik me opnieuw de 'foute' dochter: 'Waarom moest ik dan zo nodig het onderwerp aanhalen?!' Tegelijkertijd, als ik niet vertelde wat me bezighield, had ik het gevoel dat ik mijn ouders niet betrok in mijn leven. Dan was het volgens mij mijn schuld als er geen verbetering in de relatie kwam... et cetera…

In het Twaalf Stappen Programma leerde ik dat ik schuld van mij mag afschudden; dat ik in mijn eentje de moeder-dochterrelatie niet kan veranderen en me daar ook niet schuldig over hoef te voelen, dat ik keuzes maak en de gevolgen ervan draag, omdat dit mijn leven is en ik niet in dienst wil staan van een disfunctioneel systeem."